Ναζαρέν
«Η αγάπη του φαγητού δε δικαιολογεί την εκπόρνευση της Τέχνης». Το λέει ο Ισπανός γερο-σοφός Λουίς Μπουνιουέλ, ο παλιός φίλος του Λόρκα και του Νταλί, «ο Λοτρεαμόν του σινεμά» κατά τον Σαντούλ, ο μέγας «βέβηλος» κατά τους ιεροκήρυκες όλων των θρησκειών και δογμάτων, που σε ηλικία 76 χρόνων σήμερα επαναλαμβάνει το αμίμητο «δόξα τω θεώ, είμαι πάντα άθεος» που το ‘πε όταν ήταν νεότερος κατά δέκα περίπου ημερολογιακά έτη. Γιατί, τούτος ο κουφός γέρος —γεννήθηκε μαζί με τον αιώνα μας, το 1900 — εξακολουθεί να ‘χει την ηλικία της Χρυσής εποχής (1930), τότε που έλεγε, για να το επαναλάβει έκτοτε εκατοντάδες φορές ελαφρά παραλλαγμένο σ’ όλα του τα κείμενα και τις ταινίες: «η αστική ηθική είναι για μένα η αντιηθική γιατί στηρίζεται σε πολύ άδικους θεσμούς: τη θρησκεία, την πατρίδα, την οικογένεια και σ’ άλλους στύλους της κοινωνίας».
Αυτός ο χαλκέντερος Αραγονέζος αστός, που σπούδασε σε ιησουίτικο σχολειό κι είχε την ευκαιρία να δει από πολύ κοντά τους «στύλους της κοινωνίας», έταξε σκοπό της ζωής του το γκρέμισμα τους. Η ηθική που ευαγγελίζεται ο Μπουνιουέλ δεν έχει ανάγκη από υποστυλώματα: είναι σχεδόν σπινοζική, δηλαδή αυτάρκης και «αυτοφυής» στηρίζεται στον κοινό νου, στο ένστικτο και την απεριόριστη πίστη του στις δημιουργικές ικανότητες του ανθρώπου. Για τον Μπουνιουέλ, μόνο τα ερείπια έχουν ανάγκη από υποστυλώματα, κι απ’ τη στιγμή που το υποστύλωμα φύγει, έστω και κατά τύχη, το «ηθικό οικοδόμημα» θα μεταβληθεί σε άμορφο σωρό.
Στον Ναζαρέν, που σημαίνει Ναζωραίος, φιλμ γυρισμένο στο Μεξικό, το 1958, ο Μπουνιουέλ τραβάει έναν έναν τους «στύλους της κοινωνίας» και παραφυλάει να δει αν θα καταρρεύσει μαζί τους και η «φυσική ηθική» του παπά Ντον Ναζάριο (Φραντοίκο Ραμπάλ). Που όχι μόνο δεν καταρρέει, αλλά ατσαλώνεται σταδιακά καθώς η εκκλησία του τον απαρνιέται γιατί είναι πράγματι ένας τέλειος χριστιανός —η ενσάρκωση του Να-ζωραίου— και η εξουσία τον διώκει και τον φυλακίζει, διότι επιμένει να είναι πιστός μέχρις απελπισίας στην απόλυτα γήινη και βαθιά ανθρώπινη ηθική του που, φυσικά, δεν είναι η ηθική των φαρισαίων.
Ωστόσο, κάτι άλλαξε στον Ντον Ναζάριο κατά την πορεία του απ’ τα Καθαρτήριο στον Παράδεισο: διασχίζοντας έναν κόσμο βάρβαρο, πανουκλιασμένο και αιμάσσοντα, διαπίστωσε ότι η προσευχή είναι ελάχιστα αποτελεσματική ως τρόπος αλλαγής των κακώς κειμένων κι ότι η πίστη και η θρησκεία, ακόμα κι όταν δεν οδηγούν τον Τζιορντάνο Μπρούνο στην πυρά, το μόνο που μπορούν να πετύχουν είναι η υπαρξιακή πράυνση του αναχωρητή, ενώ το Κακό συνεχίζει τη διαβρωτική του ενέργεια. Στην τελευταία σκηνή της ταινίας, ο Ντον Ναζάριο δεν είναι πια παπάς. Είναι ένας «δυνάμει» αντάρτης που ίσως οδηγηθεί στο σταυρό, όπως και το πρότυπο του ο Ναζωραίος, ίσως φανεί περισσότερο τυχερός από εκείνον. Το τέλος μένει ανοιχτό — και μαζί του η ελπίδα.
Αυτή την απλή ιστορία «συνειδητοποίησης δια του μαρτυρίου και του πόνου» που προσπαθεί να δείξει την αχρηστία της καλής θέλησης και την ανεπάρκεια της ατομικής προσπάθειας, ο Μπουνιουέλ την αφηγείται με τον τόσο γνώριμο προσωπικό του τρόπο που είναι λάθος να χαρακτηρίζεται σουρεαλιστικός, όπως λάθος είναι να χαρακτηρίζεται και ρεαλιστικός. Ο Μπουνιουέλ, όπως κάθε μεγάλος δημιουργός, δε χωράει σε απλοποιητικές φόρμουλες. Αναμφισβήτητα είναι ρεαλιστής. Αλλά στο ρεαλισμό του έχει θέση και το παράλογο και το μυστηριώδες και το χαοτικά και το ασυνάρτητο και το παραληρηματικό. Είναι ένας «πλήρης» ρεαλισμός, που προχωρεί πολύ πιο πέρα απ’ τα συμβατικά άκρα του που άπτονται της άμεσα αντιληπτής πραγματικότητας. Ωστόσο, στον Ναζαρέν η υπέρβαση του ρεαλιστικού επιχειρείται σχεδόν μόνο με τη σκηνοθεσία και ελάχιστα ή καθόλου με το σενάριο. Από δω και η ενδεχόμενη σφαλερή εντύπωση μιας «περίσσειας ρεαλισμού».
«Το Βήμα», 2-11-1976.
Λεξικό Ταινιών
Βασίλης Ραφαηλίδης (Κριτικός κινηματογράφου, μαρξιστής συγγραφέας)
Διάρκεια: 95:00
Έτος Παραγωγής: 1959
Γλώσσα: Ισπανικά
Υπότιτλοι: gr
Κωδ.Καταχώρησης: Τ044
