Το δικαίωμα στην πόλη
“Υπάρχει πολιτική του χώρου γιατί ο χώρος είναι πολιτικός”
Ξεκινώντας απ” αυτόν τον αφορισμό του Λεφέβρ, θα προσπαθήσουμε να σκιαγραφήσουμε την εμπειρία που προκύπτει από ο, τι θα μπορούσαμε να ονομάσουμε κινήματα πόλης, ή ίσως ακόμα καλύτερα (και πάλι σύμφωνα με τον Λεφέβρ) Κίνημα για το Δικαίωμα στην Πόλη.
Αναφερόμαστε μ” αυτό τον όρο σε κινητοποιήσεις κατοίκων, που έχουν σαν αντικείμενο διεκδίκησης την ίδια την πόλη. Τον δομημένο και αδόμητο αστικό χώρο. Δηλαδή αναφερόμαστε σε πολιτικές ενέργειες που πολιτικοποιούν το χώρο.
Γιατί η πόλη δεν είναι ένας ουδέτερος και κενός χώρος, ένα παθητικό και αδρανές πεδίο, πάνω στο οποίο κυλάει η αστική ζωή.
Η πόλη είναι πρώτ” απ” όλα το κατεξοχήν πεδίο των κοινωνικών αγώνων στην εποχή της νεοτερικότητας. Πολύ περισσότερο όμως κι απ” αυτό, η ίδια η πόλη αποτελεί ένα από τα βασικά διακυβεύματα των κοινωνικών αγώνων. Η διαμόρφωση και η λειτουργία του αστικού χώρου καθορίζεται από τον ταξικό ανταγωνισμό και αντανακλά τα αποτελέσματά του.
Η επίθεση του νεοφιλελευθερισμού πάνω στην πόλη εκδηλώθηκε με μια γενικευμένη αμφισβήτηση του δημόσιου χώρου. Τα κέντρα των πόλεων και των δήμων παίρνουν τα χαρακτηριστικά των εμπορικών – καταναλωτικών κέντρων, αποστειρωμένων και προφυλαγμένων από την παρουσία των ανέργων, της φτωχής νεολαίας ή των μεταναστών. Μετατρέπονται σε κέντρα οικονομικών δραστηριοτήτων και ανταλλαγών απ’ όπου απουσιάζει η πολιτική. Η πόλη δεν νοείται σαν δημόσιο αγαθό αλλά σαν εμπόρευμα. Ο δημόσιος χώρος δεν έχει πια χρηστική αξία αλλά ανταλλακτική. Πουλιέται, αγοράζεται και ξαναπουλιέται, καταστρέφεται και αναδομείται, με κριτήριο το κέρδος και όχι τη συλλογική χρήση του από τους κατοίκους.
Μ” αυτό τον τρόπο η πόλη κομματιάζεται σε ένα σύνολο από χώρους με διαφορετικές λειτουργίες, ανάλογα με το κέρδος που μπορούν να επιφέρουν και την αξία στην οποία μπορούν να πουληθούν.
Πρόκειται για αλλαγές που δεν επηρεάζουν μόνο την υλική επιφάνεια του αστικού χώρου, αλλά και τις κοινωνικές σχέσεις, καθώς και τον τρόπο με τον οποίο επιχειρείται να επαναπροσδιοριστεί το περιεχόμενο της έννοιας των πολιτικών δικαιωμάτων και της έννοιας του πολίτη. Στα κέντρα και στις πλατείες των σύγχρονων πόλεων, που μετατρέπονται σε εμπορικά κέντρα, ο πολίτης ταυτίζεται με τον πελάτη και τον καταναλωτή. Αυτός που έχει δικαίωμα χρήσης του δημόσιου χώρου, είναι αυτός που μπορεί να πληρώσει για να τον απολαύσει. Ενώ αντίθετα απαγορεύεται η είσοδος σε όσους και όσες δεν πληρούν τις ανάλογες εισοδηματικές προϋποθέσεις, σε όσους και όσες επιθυμούν να χρησιμοποιήσουν με έναν διαφορετικό τρόπο τον δημόσιο χώρο (εκτός και αν εισέρχονται σε αυτόν ως κακοπληρωμένοι εργαζόμενοι, για να εξυπηρετήσουν τους πελάτες-καταναλωτές).
Ένα σύστημα που στηρίζεται στον συνδυασμό της πλήρους ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου και της ασφυκτικής αστυνόμευσης, αποβάλει όλους εκείνους που δεν μπορούν να κατηγοριοποιηθούν ως πελάτες, τους εμποδίζει την πρόσβαση στους δημόσιους χώρους, δηλαδή τους χώρους στους οποίους κατεξοχήν μπορούν να συγκεντρωθούν οι μεγάλες αστικές μάζες για να δράσουν πολιτικά. Το δικαίωμα του να δρας πολιτικά αντικαθίσταται από την δυνατότητα να αγοράζεις και να καταναλώνεις. Τα πολιτικά δικαιώματα αντικαθίστανται από τα δικαιώματα του πελάτη. Έτσι η νεοφιλελεύθερη αμφισβήτηση του δημόσιου χώρου, ως χώρου ελεύθερης πρόσβασης και συνάθροισης για όλους τους κατοίκους, παράγει πολιτική. Το εμπορικό κέντρο αναδεικνύεται στο κατάλληλο πεδίο για την ανα-παραγωγή της κυρίαρχης πολιτικής σήμερα. Μιας πολιτικής που θα μπορεί να διαμορφώνεται μακριά από κάθε επιρροή από τον κόσμο της εργασίας και την νεολαιίστικη αμφισβήτηση και θα λογοδοτεί άμεσα και απευθείας στα συμφέροντα των επιχειρηματιών και των εμπόρων. Αυτό είναι το πολιτικό όραμα της ελεύθερης αγοράς.
Όμως αυτό το πολιτικό όραμα για την πόλη παράγει αντιστάσεις. Η ουσία της πολιτικής δράσης των κινημάτων πόλης, δεν είναι απλώς οι προσπάθειες για βελτιώσεις στην υλική επιφάνεια του αστικού χώρου. Δεν αγωνίζονται μόνο για περισσότερους ελεύθερους και δημόσιους χώρους, αλλά αμφισβητούν έμπρακτα και με τρόπο δυναμικό το «δικαίωμα» του κράτους και των ιδιωτών καπιταλιστών να διαχειρίζονται το δημόσιο χώρο.
Μέσα από την δράση των κινημάτων πόλης αναδεικνύονται πολιτικές λογικές και πολιτικές πρακτικές αυτοδιαχείρισης των ελεύθερων χώρων από τους ίδιους τους κατοίκους. Μ” αυτό τον τρόπο οι «από κάτω» αναπτύσσουν λογικές και πρακτικές συλλογικής και δημοκρατικής διαχειρίσεις της πόλης.
Στην Ελλάδα δεν υπάρχει ισχυρή παράδοση ανεξάρτητων κινημάτων πόλης.
Θα μπορούσαμε ίσως να εντοπίσουμε τις ρίζες των σύγχρονων κινημάτων πόλης, στην ορμητική εισβολή της ριζοσπαστικοποιημένης νεολαίας κατά την περίοδο της μεταπολίτευσης, σε κάποιες κεντρικές πλατείες οι οποίες αναδείχθηκαν σε κέντρα κινηματικής συνάντησης και πολιτικής συζήτησης. Η πλατεία Εξαρχείων εξακολουθεί να διατηρεί αυτά τα χαρακτηριστικά. Επίσης στις καταλήψεις κτιρίων κατά την δεκαετία του ’80, που έγιναν κυρίως από τον αντιεξουσιαστικό χώρο.
Όμως τα σύγχρονα κινήματα πόλης εμφανίζονται στις αρχές της δεκαετίας του 2000 θέτοντας το πρόβλημα της δημιουργίας, της διαφύλαξης και της διαχείρισης του δημόσιου χώρου από τους κατοίκους.
Συνδέονται έτσι με την ανάκαμψη των κινημάτων και αντανακλούν τους προβληματισμούς του παγκόσμιου κινήματος. Κατά μία έννοια, είτε πρόκειται για τους Ζαπατίστας στη Τσιάπας, και την εξέγερση στην Οαχάκα, είτε για την κατάληψη και τη διαχείριση ενός πάρκου στο κέντρο της Αθήνας, υπάρχει ένας κοινός προβληματισμός: πώς μπορούμε να διοχετεύσουμε στην διαχείριση του αστικού χώρου, πολιτικές που μπορούν να αλλάξουν τη ζωή μας και την κοινωνία.
Η εξέγερση του Δεκέμβρη, έδωσε νέα ώθηση στα κινήματα πόλης. Πολύ περισσότερο, η διεκδίκηση του δικαιώματος στην πόλη αποτέλεσε μια από τις βασικές πτυχές της ίδιας της εξέγερσης. Η εξεγερμένη νεολαία εισέβαλε στα κέντρα των πόλεων και των δήμων, κατέλαβε δομημένους και αδόμητους χώρους και προσπάθησε να επαναπροσδιορίσει τις λειτουργίες τους και το περιεχόμενό τους, θέτοντάς τους στην υπηρεσία των αναγκών της εξέγερσης και του δημόσιου οφέλους. Πρόβαλε έναν δημοκρατικό τρόπο οργάνωσης και διαχείρισης του δημόσιου χώρου.
Έχουμε περιοριστεί για πρακτικούς λόγους στην παρουσίαση μερικών μόνο από τις καταλήψεις και τα κινήματα πόλης της Αθήνας και δεν αναφερόμαστε σε σημαντικές καταλήψεις που πραγματοποιούνται αυτή τη στιγμή σε άλλες πόλεις και κυρίως στη Θεσσαλονίκη. Η επιλογή αυτή δεν προέκυψε από μία προσπάθεια ιεράρχησης και αξιολόγησης τους σε περισσότερο και λιγότερο σημαντικές. Κάθε τέτοιου τύπου ιεράρχηση θα ήταν αυθαίρετη και κυρίως αντίθετη στην ουσία του πολιτικού προβληματισμού που αναδεικνύεται μέσα από τη δράση και τη συζήτηση που διεξάγεται στα πλαίσια του Κινήματος για το Δικαίωμα στην Πόλη. Θα ήταν επίσης αντίθετη στους στόχους αυτού του ντοκιμαντέρ.
Παρουσιάζουμε κάποιες καταλήψεις και κινήματα, για τα οποία μπορούσαμε να εξασφαλίσουμε άμεσα τη συνεργασία των αγωνιστών που δραστηριοποιούνται σ” αυτά. Παραλείψαμε άλλες ανάλογες προσπάθειες, εξίσου σημαντικές με αυτές που παρουσιάζουμε, για να μπορέσουμε να αναδείξουμε στα χρονικά όρια ενός ντοκιμαντέρ, τα βασικά χαρακτηριστικά του πολιτικού προβληματισμού του Κινήματος Δικαίωμα στην Πόλη.
Οι συνεντεύξεις που ακολουθούν προέρχονται από πέντε συλλογικότητες του Κινήματος για το Δικαίωμα στην Πόλη.
Την Επιτροπή Αγώνα Κατοίκων για να Γίνει το Κτήμα Ζωγράφου Κτήμα του Λαού, την κατάληψη της πλατείας Γαρδένιας στο Δήμο Ζωγράφο (Αυτοδιαχειριζόμενος Χώρος Πολιτισμού στην Πλατεία Γαρδένιας), την κατάληψη του Ελεύθερου Γαλαξία στη Νέα Σμύρνη, την κατάληψη του πάρκου Ναβαρίνου και Ζωοδόχου Πηγής στα Εξάρχεια (Αυτοδιαχειριζόμενο Πάρκο Ναβαρίνου, Ζωοδόχου Πηγής, Χ. Τρικούπη) και την Κατάληψη της Δημοτικής Αγοράς Κυψέλης.
Οι περισσότερες από τις καταλήψεις και τα κινήματα που παρουσιάζουμε, προέκυψαν από την εξέγερση του Δεκέμβρη. Μ” αυτή την έννοια πρόκειται για άμεσα ή έμμεσα αποτελέσματα αυτής της εμπειρίας, για κινηματικούς πειραματισμούς που αντανακλούν τη δυναμική και τις αντιφάσεις της ίδιας της εξέγερσης. Στις περιπτώσεις των παλιότερων καταλήψεων και κινημάτων πόλης, η εξέγερση του Δεκέμβρη εμπλούτισε τον πολιτικό προβληματισμό τους και τους έδωσε μεγαλύτερη δυναμική.
Ένα χρόνο μετά την εξέγερση, κάποιοι από αυτούς τους πειραματισμούς συνεχίζουν να αναπτύσσονται ενώ κάποιοι άλλοι έχουν -τουλάχιστον προς το παρόν- διακοπεί. Η σημασία όμως όλων τους παραμένει τεράστια για κάθε κίνημα που θα ξεσπά, για κάθε νέα προσπάθεια απελευθέρωσης του χώρου από την καπιταλιστική εκμετάλλευση, για κάθε νέα προσπάθεια παραγωγής ενός δημόσιου χώρου επί του οποίου επιχειρείται να πραγματωθεί το εγχείρημα της ελευθερίας.
Διάρκεια: 75:20
Έτος Παραγωγής: 2009
Γλώσσα: Ελληνικά
Υπότιτλοι: en
Κωδ.Καταχώρησης: NT201
