Σολάρις
To Σολάρις, φιλμ μεταφυσικής αλληγορίας και καθόλου επιστημονικής φαντασίας, όπως χαρακτηρίστηκε βιαστικά εξαιτίας τού θέματος του, περιέχει ήδη εναργέστερες τις κύριες φιλοσοφικές ιδέες που θα βρούμε και στον Καθρέφτη, και κυρίως την έννοια του «κυκλικού χρόνου» και την δι’ αυτού κατάργηση της έννοιας της ιστορικότητας. Τα πάντα εδώ έχουν ακινητοποιηθεί μέσα στον αέναο κύκλο μιας συνεχώς ανακυκλούμενης Ιστορίας, που δεν είναι παρά η ίδια η αιωνιότητα, στην πιο «προσιτή», στην ανθρώπινη διάνοια εκδοχή της: ένας «άχρονος χρόνος», μια αρχή που δεν άρχισε ποτέ κι ένα τέλος δεν έχει τελειωμό. Κάπως έτσι φαντάζονται και οι θεολόγοι τον Θεό τους.
Η ιστορία της ταινίας, το σενάριο της οποίας στηρίζεται στο ομότιτλο μυθιστόρημα επιστημονικής (;) φαντασίας του Πολωνού Στάνισλαβ Λεμ, έχει περιληπτικά ως εξής: Ο μυστηριώδης πλανήτης Σολάρις παρακολουθείται από πάρα πολλά χρόνια, από έναν ακινητοποιημένο διαστημικό σταθμό που έχει σχεδόν σκουριάσει και αραχνιάσει. Στους δυο ευρισκόμενους στο σταθμό επιστήμονες προστίθεται κι ένας ψυχολόγος που έρχεται απ’ τη Γη για να αποφανθεί για τη σκοπιμότητα της συνέχισης της παρακολούθησης του Σολάρις, ο ωκεανός του οποίου δημιουργεί στην κυριολεξία τερατώδη ψυχολογικά και ηθικά προβλήματα στους επιστήμονες του σταθμού, που οδηγούνται μέχρι την αυτοκτονία: Μέσα απ’ το μάγμα του αναβράζοντος ωκεανού τού Σολάρις, ξεπετιούνται γήινα όντα, αλλά με τρόπο καθορισμένο απ’ το ασυνείδητο των ενοίκων του σταθμού: Κάθε ένοχο όνειρο ενσαρκώνεται αυτόματα και παίρνει τη μορφή ενός ανθρώπου που χάθηκε εξαιτίας μιας παρωχημένης ηθικής ατασθαλίας του ενοίκου του σταθμού. ‘Έτσι, ο ψυχολόγος συναντάει στο σταθμό τη γυναίκα του που αυτοκτόνησε πριν από πολλά χρόνια εξαιτίας του. Το κορμί της τώρα δεν αποτελείται από άτομα αλλά από ουδετερονια κι αυτό στη μυθολογία της ταινίας σημαίνει πως δεν έχει πλήρη ψυχισμό, αφού της λείπει το συναίσθημα που, όμως, θα το αποχτήσει κι αυτό σαν από μετάγγιση με τη γειτνίαση με τον πρώην και νυν σύζυγο. Έτσι το πλάσμα γίνεται πραγματικό ανθρώπινο ον — και η Ανάσταση έχει τελειωθεί, ο θάνατος έχει καταργηθεί. Μια βασανιστική προοπτική αθανασίας ξανοίγεται, μέχρι τη στιγμή που θα επέμβει η νόηση για να την καταργήσει διά παντός: Οι επιστήμονες στέλνουν στο μάγμα του ωκεανού του Σολά-ρις ενσυνείδητες και λογικές εντολές, με αποτέλεσμα να καταστρέψουν τη μαγική του σχέση με το υποσυνείδητο όπου εδρεύει ίσως η αθανασία. Τον κόσμο τον δημιουργεί τώρα ο άνθρωπος-επιστήμονας, που καθώς κοινωνικοποιεί το φυσικό (πρόκειται για τον τυπικό ορισμό του πολιτιστικού προτσές) σκοτώνει την αθανασία και καταδικάζεται έτσι σε οριστικό αφανισμό. Το θαύμα είναι αδύνατο πια. Η επιστήμη κάνει θαύματα μόνο μεταφορικά.
Αυτόν τον εκπληκτικό μύθο του Λεμ, ισάξιο σε «γνωστική» και ιδεολογική αξία με τους πιο μεγάλους κοσμογονικούς μύθους μιας παμπάλαιας ανατολίτικης μυθολογίας που επιβιώνει πάντα στις αντιλήψεις τού ινδουισμού για την ανακύκληση της ζωής, ο Ταρκόφσκι έρχεται να τον μπολιάσει στο λανθάνοντα (;) χριστιανισμό της σλαβικής μυστικιστικής ορθοδοξίας του: Αυτό που παίζει τον κύριο ρόλο σαν ενοποιός δύναμη του Σύμπαντος είναι η Αγάπη. Ο χριστιανός Θεός, σε αντίθεση με τους άλλους Θεούς που δε δρουν «θυμικά», έπλασε τον κόσμο από αγάπη των έλλογων πλασμάτων του. Κάθε διαταραχή στην αγάπη είναι ύβρις στον Θεό. Και κάθε απομάκρυνση απ’ τον Θεό είναι ένα χάσιμο της αγάπης. Η αγάπη μεταξύ ανθρώπων είναι μια συμμετοχή στο θεϊκό έργο, μια κατάσταση ποιητική στην πλήρη κυριολεξία, που καταργεί το θάνατο. Στην πραγματικότητα, το Σολάρις είναι ένα χριστιανικής έμπνευσης ερωτικό ποίημα, καθόλου λυρικό όμως, δηλαδή καθόλου προσωπικό: Ο επιστήμονας που ξαναερωτεύεται την πεθαμένη και αναστημένη πρώην γυναίκα του, ερωτεύεται στην πραγματικότητα την ενσαρκωμένη αιωνιότητα, την αποπνευματοποιημένη ύλη.
Όπως και στον Καθρέφτη, μπορεί κανείς να έχει όσες αντιρρήσεις θέλει για την αφέλεια της παραπάνω φιλοσοφίας, που δεν έχει αποκολληθεί ακόμα απ’ τη μάνα της τη θεολογία. Όμως η ποιητική προσέγγιση του μυστηρίου (του επιστημονικά αδιερεύνητου) θα έχει πάντα μια ανεξάντλητη γοητεία. Άλλωστε, η ποίηση λειτουργεί μόνιμα στον κενό χώρο που αφήνει η επιστήμη, δηλαδή λειτουργεί πάντα ολίγον θεολογικά ή αν προτιμάτε μαγικά, που είναι το ίδιο. Κι ο Ταρκόφσκι είναι ένας πολύ μεγάλος ποιητής της εικόνας. Κι ένα πολύ μεγάλο κινηματογραφικό ταλέντο.
Σημείωση: Αν εκλάβετε το φιλμ σαν ταινία επιστημονικής φαντασίας θα απογοητευτείτε οικτρά απ’ τον πολύ αργό ρυθμό της. Πάντως δε θα αποφύγετε την απογοήτευση, τόσο απ’ την αγγλική βερσιόν που καταστρέφει τη βαθιά μουσικότητα της ρώσικης γλώσσας, όσο κι απ’ τη φριχτή μετάφραση των υποτίτλων που αποσώνει ό,τι ποιητικό απομένει.
«Το Βήμα», 18-12-1979.
Λεξικό Ταινιών
Βασίλης Ραφαηλίδης (Κριτικός κινηματογράφου, μαρξιστής συγγραφέας)
Διάρκεια: 166:00
Έτος Παραγωγής: 1972
Γλώσσα: Ρώσσικα
Υπότιτλοι: gr
Κωδ.Καταχώρησης: Τ110