Ηλέκτρα
έχρι την Ηλέκτρα, ο Γιάντσο ήταν απόλυτα προσκολλημένος στην ιστορία της πατρίδας του, της Ουγγαρίας, και οι όποιοι στοχασμοί του πάνω στο ιστορικό γίγνεσθαι είχαν πάντα ως αφετηρία συγκεκριμένα ιστορικά περιστατικά. Ωστόσο, ο Γιάντσο δεν είναι ούτε ιστορικός ούτε ιστοριοδίφης. Είναι «φιλόσοφος της Ιστορίας», πράγμα που σημαίνει ότι η Ιστορία δεν αποτελεί γι’ αυτόν πεδίο έρευνας, αλλά αφορμή για στοχασμό, σημασίας ευρύτερης απ’ αυτήν που ορίζουν τα συγκεκριμένα ιστορικά περιστατικά.
Έτσι το πήδημα από την περιοχή τής Ιστορίας σ’ αυτήν του μύθου κάθε άλλο παρά μάς ξαφνιάζει: ο μύθος ενέχει το στοχασμό πάνω στην Ιστορία, και καθώς είναι εξ ορισμού αχρονολόγητος θα μπορούσε να γίνει έξοχο «εργαλείο» για το φιλόσοφο της Ιστορίας.
Ο Γιάντσο χρησιμοποιεί εδώ το γνωστό μύθο των Ατρειδών, όχι για να στήσει μια τραγωδία ή ένα δράμα, αλλά για να κάνει μερικές γενικεύσεις, που κατά κάποιον τρόπο συνοψίζουν και κωδικοποιούν την προγενέστερη δουλειά του: η Ηλέκτρα είναι η ζωντανή ιστορική μνήμη που διατηρεί την ελπίδα της λευτεριάς και διαφυλάγει το σπόρο της, για να τον παραδώσει στον εκτελεστή Ορέστη. Ορέστης και Ηλέκτρα δεν είναι παρά το ίδιο πρόσωπο σε δύο καταστάσεις: σε μια κατάσταση «δυνάμει» το δεύτερο και σε μια κατάσταση «ενεργεία» το πρώτο, που αλληλοσυμπληρώνεται μέσα στο ιστορικό προτσές. Η ιστορική μνήμη δεν έχει νόημα χωρίς την πραγμάτωση της στο παρόν, οπότε θα μεταβληθεί και πάλι σε μνήμη για να «πραγματωθεί» ξανά στο μέλλον – και έτσι στον αιώνα τον άπαντα. Η ιστορική μνήμη είναι, λοιπόν, ο αιώνιος «σπόρος» της Ιστορίας.
Αν η ιστορική μνήμη (σύμφωνη με την έννοια της προόδου) είναι εξ ορισμού εχθρός της τυραννίας (σύμφωνης με την έννοια της συντήρησης), περνάει από μια κατάσταση «δυνάμει» σε μια κατάσταση «ενεργεία». Γι’ αυτό ακριβώς το διπλό πρόσωπο Ηλέκτρα-Ορέστης αυτοκτονεί αμέσως μετά το φόνο του Αίγισθου. Να είναι αυτό και μια υπόμνηση προς τους κρατούντες στην Ανατολή ότι πρέπει να παραμερίσουν για να ολοκληρωθεί η «ανολοκλήρωτη επανάσταση» (για να θυμηθούμε τον Ντόιτσερ); Δεν αποκλείεται μια τέτοια λανθάνουσα ίσως τροτσκιστική θέση στον Γιάντσο.
Πάντως, το ζευγάρι μνήμη-πραγμάτωσή της στο παρόν, με τη σαφέστατη συμβολοποίησή του στην τελευταία σκηνή και την επικουρία της αφήγησης του μύθου του Φοίνικα, δεν αφήνει κανένα περιθώριο παρερμηνείας: ο Γιάντσο αντιλαμβάνεται την ιστορική μνήμη ως τη μεγάλη ελπίδα για ανανέωση και αλλαγή – ελπίδα που είναι το μοτέρ της Ιστορίας και που τη «βάζει μπροστά» κάθε φορά που η επανάσταση σταματάει είτε από αδράνεια είτε για να ξαποστάσει.
Ο Γιάντσο οπτικοποιεί τις απόψεις του για το ιστορικό γίγνεσθαι με τον πάρα πολύ γνώριμο και εντελώς προσωπικό τρόπο του: χορογραφική κίνηση των πρωταγωνιστών και των κομπάρσων σε αυστηρά προκαθορισμένους γεωμετρικούς σχηματισμούς, υποκριτικό στιλ ψυχρό και τελετουργικό, χρήση της μουσικής και των θορύβων καθαρά συμβολική, ντεκόρ τελείως σχηματικό που υπαινίσσεται την μπροστά απ’ το παλάτι αγορά, λόγος ποιητικός και ελλειπτικός, χώρος ανοιχτός προς κάθε κατεύθυνση και που είναι η σκηνή τόσο του δράματος όσο και της Ιστορίας, πλάνα τεράστια και προσεκτική χρήση του «συνθετικού ντεκουπάζ».
Η γιαντσική αφαίρεση μπολιασμένη στην αφαίρεση που προϋποθέτει ο μύθος, κάνουν τούτη την ταινία του Γιάντσο περισσότερο δυσνόητη από τις άλλες που ξέρουμε. Αλλά αυτό δε σημαίνει ότι είναι και χειρότερη. Απαιτείται απλούστατα, μεγαλύτερη προσοχή και εντονότερη σκέψη.
«Το Βήμα», 19-4-1977.
Λεξικό Ταινιών
Βασίλης Ραφαηλίδης (Κριτικός κινηματογράφου, μαρξιστής συγγραφέας)
Διάρκεια: 70:26
Έτος Παραγωγής: 1974
Γλώσσα: Ουγγρικά
Υπότιτλοι: gr
Κωδ.Καταχώρησης: T004